معماری بومی روستایی مناطق غربی ایران، در گذر زمان، به آرامی تکامل یافته و دارای بنیانها، مؤلفهها و مبانی نظری مرتبط با ساختار مختص به خود شده است؛ به گونهای که از گزند تهاجم تفکرات به اصطلاح وارداتی، مصون مانده و اصالت و بکر بودن خود را حفظ کرده است؛ از طرفی، روستاهای این مناطق، معماری ویژهای بر اساس نوع توپوگرافی و اقلیم منطقه دارند که در این میان، روستای هلسم در شهرستان چرداول، نمونهای شاخص و دارای اهمیتی ویژه به حساب میآید.
اطلاعات این مقاله که با هدف بررسی و تحلیل گونههای معماری بومی و سنتی روستای هلسم نگاشته شده، با استفاده از مطالعات کتابخانهای و مشاهدات میدانی گردآوری شده است. جامعۀ آماری آن نیز، مشتمل بر 150 بنای مسکونی و 45 خانۀ سنتی است که دارای معماری ارزشمندی هستند. در این پژوهش، ضمن توصیف عوامل شکلدهنده به بافت روستا؛ مانند: اقلیم و وضعیت جغرافیایی؛ عناصر کالبدی، گونهشناسی بناها و فضاهای موجود در آن نیز معرفی شده است؛ همچنین این پژوهش، نشان میدهد که بیشتر بناها در این روستا برای بهرهگیری از تابش آفتاب در فصل زمستان، جهتی رو به جنوب دارند و معابر نیز در جهتی شرقی - غربی شکل گرفتهاند؛ همچنین در بافت روستای هلسم دو گونه معماری؛ شامل: خانههای طارمهدار (در دو نوعِ دو و چند اتاقه) و خانههای فاقد طارمه یا دوطبقه وجود دارد. فضاهای سکونتی و خدماتی در خانههای طارمهدار، دور از هم؛ ولی در یک سطح ایجاد شده است؛ اما فضای مسکونی در خانههای فاقد طارمه، به دلیل توپوگرافی دامنۀ کوه؛ همچنین بهرهمندی از گرمای ناشی از وجود حیوانات در طبقۀ همکف، بر روی طویله قرار گرفته است. در این میان، خانههای طارمهدار چند اتاقه با 64٪ (بیشترین)، خانههای طارمهدار دو اتاقۀ فاقد نشیمن با 27٪ و خانههای فاقد طارمه با 9٪ (کمترین)، بافت سنتی روستا را تشکیل میدهند.